مطالعات شهر مشهد
مطالعات تاریخی شهر مشهد
نخستین قومی که پیش از اسلام در شمال خراسان اقامت گزید، قوم پارت بود. پس از اسلام، ولایت طوس مهمترین و پرجمعیت ترین سکونتگاه خراسان شمالی بود. پس از حمله اعراب به ایران و حکومت خلفای بنی امیه، جنبش هایی پا گرفت که با قیام ابومسلم خراسانی سلسله آنان منقرض و حکومت عباسیان تاسیس گردید. در زمان مأمون عباسی، امام رضا (ع) برای ولایتعهدی به خراسان دعوت و به صورت مرموزی در طوس به شهادت رسیدند. سناباد که تا پیش از این دهکده گمنامی بیش نبود، از این پس بنام مشهد معروف می گردد و بتدریج بر اهمیت سناباد افزوده می شود.
پیدایش شهر مشهد
پس از طاهریان، صفاریان و دیلمیان به آرامگاه امام هشتم توجه زیادی مبذول می کنند و از این رهگذر، زمینه های توسعه هر چه بیشتر مشهد فراهم میگردد به نحوی که روستای نوغان را که در مجاورت آن قرار داشت در بر می گیرد. در زمان سلطنت سلطان محمود غزنوی، اولین حصار اطراف شهر مشهد کشیده می شود. کمتر از یک قرن بعد، دومین حصار پیرامون شهر در سال ۵۱۵ هجری قمری در زمان امیر علاءالدین غزنوی ساخته شد. در تاریخ ۸۱۸ هجری قمری شاهرخ میرزا برای گسترش شهر فرمان می دهد تا حصار سومی در اطراف شهر بر پا شود و این بار نیز همانند گذشته جهت اصلی توسعه شهر به سمت غرب و شمال غرب یعنی اطراف حرم مطهر بوده است. در زمان شاهرخ تیموری علاوه بر احداث حصار جدید، ابنیه دیگری نیز در مشهد بنا می گردد که از آن جمله می توان مسجد گوهرشاد، مدارس پریزاد و بالاسر و دو درب و همچنین بند گلستان را نام برد. در دوره صفوی آثار و ابنیه دیگری از جمله مدارس خیرات خان، فاضل خان، عباسقلی خان،باقریه و بهزادیه در مشهد ساخته می شود. در سال ۱۲۴۰ هجری قمری چهارمین و آخرین حصار احداث می گردد. در این زمان نیز شهر در همه جهات توسعه می یابد، اما همانند گذشته جهت اصلی توسعه سمت شمال غرب و بطرف دروازه قوچان بود. در زمان شاه عباس دو خیابان بالاخیابان و پایین خیابان احداث شد. این دو خیابان در امتداد یکدیگر قرار دارند و از یک سو به جاده سرخس و از سوی دیگر به جاده قوچان متصل می شود و درمیان آن نیز مرقد مطهر و مسجد گوهرشاد و مدارس نواب و باقریه قرار دارند. از اماکن دیگر موجود در این دوره ، دروازه های مشهد بنام های طرق، عیدگاه، نوغان، شاهرود، قوچان و ارگ و همچنین ارگ حکومتی و چند محله دیگر هستند.
شهر مشهد تا سال ۱۲۵۳ هجری شمسی که ولین نقشه آن در دست است، دارای ساختی سنتی و توسعه ای تدریجی در حول حرم بوده است. این شهر در کلیه دوره های تحول خود تا قرن حاضر دارای ساخت و عناصر شهری شاخص بوده است. این عناصر سنتی را می توان به شرح زیر در نظر گرفت:
اولین عامل خارجی غیر سنتی دردوره شاه عباس در بافت شهر ایجاد گردید و آن خیابان عریضی بود که در امتداد نهر چشمه گیلاس قرار گرفته و در دو انتهای خود شهر را از طریق دروازه قوچان و دروازه پایین به یکدیگر متصل نموده و حرم مطهر را در مرکز این خیابان قرار می داد. این محور با خصوصیاتی نظیر عریض و مستقیم بودن، وجود درختان و نهر آب زیباترین و عمده ترین عنصر ارتباطی شهری در بافت سنتی گردید.
در ۲۵ سال اول قرن حاضر سه عنصر شاخص شهری، هدایت و توسعه شهر را بعهده داشته و مناطق شهری جدید را بوجود آورده اند.
این عناصر عبارتند از : خیابان، فلکه و ساختمانهای دولتی و یا خدماتی که با نوعی معماری مونومانتال در موقعیت های بسیار مناسب شهر قرار می گرفته اند. در این دوره تسهیلاتی در مرکز شهر بوجود آمد. بمنظور تقویت مجموعه حرم، فلکه ای در اطراف مجموعه ایجاد و چند خیابان اصلی در چهار طرف آن احداث گردید. به این ترتیب اگر در بافت قدیم، بازارها و گذرها از مرکز مذکور منشعب می گردیدند، در بافت جدید چهار خیابان که از طریق یک فلکه بیکدیگر اتصال می یافتند، مرکزیت مجموعه را بر اساس دسترسی سواره تثبیت نموده اند.
مرکز دیگری نیز در بافت قدیم شهر در این دوره احداث گردید که امروزه میدان شهدا نام دارد. با قرارگیری ساختمانهای دولتی در میدان شهدا و در طول محور منشعب از آن، این مرکز به عنوان مرکز ساختمانهای دولتی شکل گرفت.
محورهای شاخص این دوره به شرح زیرند:
۱- محور بالا خیابان و پایین خیابان
۲- محور خیابان طبرسی و خیابان تهران که مرکز حمل و نقل مسافرین بود.
۳- محور خیابان خواجه ربیع و خیابان ارگ : با احداث این محور و قرارگیری
بخشی از ساختمانهای دولتی در حاشیه خیابان ارگ ، این خیابان معرف توسعه جدید شهر گردید و ساختمانهایی با سبک جدید در کنار آن قرار گرفتند. در محل ارگ سابق، ساختمان بانک ملی و در طول خیابان ارگ، ساختمان های اداره طلایی، هلال احمر، باغ ملی، چهارطبقه و ساختمانهای نوساز دیگر قرار داشت.
۴- محور خیابان دانشگاه و کوهسنگی
۵- محور جاده قدیم تهران خیابان وکیل آباد
تا سال ۱۳۳۵ اقدامات انجام گرفته در چهارچوب خطوط گذشته بود و دو کاربری راه آهن و فرودگاه احداث شد. در سال ۱۳۴۵ جاده جدید تهران و جاده قدیم ( خیابان بهار ) بصورت یک خیابان درون شهری عمل میکند. محور اطراف خیابان احمد آباد و کوهسنگی نیز شکل گرفت. دیگر توسعه مسکونی کوی طلاب در این سالها بود. همچنین در داخل بافت قدیم سه خیابان سعدی، خسروی نو و ادامه خیابان آزادی از گنبد سبز تا خیابان دوچرخه احداث شد. در توسعه شهر از سمت غرب، خیابان آبکوه، سناباد، ابن سینا و اسدالله زاده تاسیس شد. از سال ۴۵ به بعد توسعه شهر عملاً توسط طرح جامع تعیین و هدایت شده است . ایجاد دانشگاه فردوسی و پارک ملت از عواملی بودند که توسعه شهر را به سمت غرب تشدید نمودند.
بررسی های کلی در مقیاس شهر
جهت طراحی برای ایجاد یک فعالیت عمومی در شهر لازم است شناختی نسبی از خصوصیات عمده آن شهر در ذهن طراح وجود داشته باشد تا احساس و اشراف کاملی نسبت به موقعیتی که در آن اقدام به خلق یک مجموعه معماری و یا معماری شهری می کند تشکیل شود. از این نقطه نظر پارامترهایی (کالبدی و غیر کالبدی ) وجود دارد که می تواند برداشتی عمومی و کلی را از موقعیت شهر به لحاظ کالبدی و یا زیرساختهای غیرکالبدی به وجود آورد.
فرم کلی شهر، تاریخ کالبدی، جهات توسعه، پراکندگی عملکردی، شبکه های ارتباطی، ترتیب جغرافیایی، ویژگی های تاریخی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی و …. از عوامل و پارامترهایی هستند که دید کلی را نسبت به شهر مورد نظر و مورد طراحی بدست می دهند.
موقعیت جغرافیایی شهر مشهد
شهر مشهد تقریباً در پایین دست حوضه آبریز کشف رود واقع شده است. این حوضه در واقع دره کشف رود است و از شرق قوچان شروع شده و در میان کوه های هزار مسجد در شمال و کوه های بینالود در جنوب بطرف جنوب شرقی امتداد می یابد. عرض این دره در ناحیه مشهد به ۲۸ تا ۳۰ کیلومتر می رسد که دشت مشهد را به وجود می آورد.
حداقل ارتفاع این منطقه از سطح دریا ۷۵۰ و حداکثر آن ۱۸۰۰ متر است و ارتفاع متوسط شهر مشهد از سطح دریا ۹۴۳ متر است. حداکثر ارتفاع کوهها دردو طرف این دره ۳۱۵۰ متر است بدین ترتیب تفاوت ارتفاع خط الرأس کوهها و خط القعر دره کشف رود ۲۴۰۰ متر است که این امر تأثیر فراوان در تنظیم شبکه آبهای سطح الارضی دارد. در بررسی های انجام شده از روی نقشه طبیعی، شیب این دره از شمال غرب به سمت جنوب شرقی است و این امر در تأمین آب آشامیدنی مشهد که از سفره های آب های زیرزمین این دره تأمین
می شود نقش تعیین کننده ای داشته است. زمین های مرغوب کشاورزی که از آبرفت های کشف رود حاصل شده است. باعث تراکم فوق العاده آبادیها و مراکز جمعیتی متعدد در این منطقه شده است. جاده اصلی ملی- منطقه ای مشهد به قوچان از میان این دره عبور می کند و مشهد و جنوب خراسان را به بخش شمالی خراسان و از آن طریق به مازندران و تهران متصل می سازد. بخش جنوبی شهر مشهد با بخش وسیع احمدآباد در خارج از دره فوق قرار دارد و دارای رونق کشاورزی و تمرکز آبادی کمتری است.
شناخت استخوان بندی شهر مشهد
استخوان بندی شهر مجموعه ای مرکب از ستون فقرات و شبکه ای به هم پیوسته از کاربری ها و عناصر مختلف و متنوع شهری که شهر را در کلیت آن انسجام می بخشد. تار و پودش در همه گستره شهر تا انتهایی ترین اجزاء آن یعنی محله ای مسکونی امتداد می یابد، این مجموعه، شالوده سازمان فضائی کالبدی شهر و اجزاء داخلی آن بوده و مبین خصوصیات کلی شهر است و سایر ساختمان ها در شهر مانند پرکننده ها، بینابین بخشهای اصلی این شبکه را می پوشانند، بدین ترتیب فرم استخوان بندی شهر تأمین کننده شکل و فرم کلی شهر نیز می باشد.
استخوان بندی اصلی شهر واژه ای است که برای محدوده ای خاص از شهر مفهوم داشته و مصداق می یابد. البته باید در نظر داشت که مفهوم استخوان بندی اصلی، با مقیاسهای متغیر متفاوت می شود. این مقیاس ها می تواند در سطوح منطقه، سطح کلان شهر، سطح شهر و سطح نواحی و محلات باشد که در بررسی حاضر ، مقیاس شهر و کلان شهر و مفهوم استخوان بندی اصلی در این مقیاس مدنظر می باشد. در سطح کلان شهر شریانهای سریع السیر شهری و بین منطقه ای مانند بزرگ راهها فعالیت های مرکز کلانشهری که ارائه کننده خدمات در شهر و اقمار آن است ، اعم از مراکز تجاری و تفریحی، دانشگاهی و نظایر آن مورد نظر است و مقیاس حرکتی حرکت سواره تندرو است.
در سطح شهر نیز خیابانهای سواره اصلی، مراکز تجاری و فرهنگی و اداری و آنچه که در یک حرکت سواره سریع و در رویت و قابل دسترسی و توجه است مطرح می شود و می تواند عامل اتصال و پیوند مراکز شهری و محله ای باشد و در آن مقیاس حرکت سواره و با سرعت معمولی و در ادغام با حرکت پیاده است.
محورهای شاخص شهر مشهد به لحاظ نقش ارتباطی و یا سیمای شهری
این محورها را در شهر مشهد ممکن است بر حسب موقعیت و نقش ویژه ای که هر یک از آنها دارند تفکیک کرد. به عنوان مثال چهار محوری که از حرم منشعب می شوند و ارتباط بخش های مختلف شهر را با حرم برقرار می سازند و نیز چهار محوری که میدان شهدا را به بخش های شمالی و جنوبی شهر مرتبط می کند، قطعاً از جهت سابقه، نقش، اهمیت و کارکرد با محورهای مهم دیگر مثل محور قوچان-بلوار آزادی- بزرگراه آسیایی، که ضمن عبور از میان شهر و تقسیم متفاوتند، لیکن در اینجا به منظور سهولت انتقال مطلب، این محور صرفاً به دو گروه درجه ۱ که بیشترین نقش شهری را دارند و درجه ۲ که بیشترین نقش منطقه ای را دارند تفکیک و معرفی می شوند.
این محور که در واقع امتداد محورهای قدیمی بالا خیابان ( خیابان شیرازی) به سمت غرب و پایین خیابان ( خیابان نواب صفوی) به سمت شرق می باشند، بدلیل اتصال به جاده قوچان در سمت غرب و جاده سرخس در سمت شرق، و نیز برقراری ارتباط فلکه حرم مطهر با تعدادی از مهمترین میادین شهر ( شهدا، توحیدو فردوسی) در واقع مهمترین محور شرقی-غربی شهر به حساب می آید. محور مذکور که از بخش توسعه شهر در شمال غرب با نام بلوار معلم شروع شده بعد از تقاطع با بلوار آزادی ( امتداد جاده قوچان ) در مرز شمالی سجاد شهر امتداد یافته ، و به میدان فردوسی می رسد. سپس به سمت شرق ادامه یافته و پس از میدان توحید، تقریباً در مرکز هسته قدیمی شهر ادامه یافته و پس از قطع میدان شهدا و فلکه حرم، در جنوب پارک وحدت، با نام خیابان شهید عباسپور به مسیر خود ادامه داده و پس از قطع خط راه آهن به جاده سرخس می رسد.
این محور طویل ترین ، و پس از محور شماره ۷ مهمترین محور شرقی – غربی شهر است. در حال حاضر محور مذکور در انتهای شرقی خود و در محل اتصال با مسیر کمربندی صدمتری قرار می گیرد. محور مورد بحث از منتهی الیه غربی شهر، از محل
دوراهی- طرقبه به شاندیز- شروع شده و به سمت شرق تا میدان آزادی امتداد می یابد.
این قطعه از محور مزبور یعنی بلوار وکیل آباد، تنها محور اصلی شهر با نواحی ییلاقی غربی شهر مشهد می باشدو در عین حال نقش مهمترین محور داخل شهری را در نواحی جدید مسکونی غرب شهر به عهده دارد. ادامه این محور به سمت شرق، در فاصله میدان آزادی تا میدان فلسطین، که ضلع شمالی باغ بزرگ ملک آباد و مرز جنوبی شهر را تشکیل می دهد.
نقاط شاخص شهر مشهد
عناصر شاخص در شهر مشهد شامل آن بخش از بناها یا فضاهای شهری، و یا نقاط مهم شبکه ارتباطی ( میادین ، چهارراه ها و…) هستند که به دلایل مختلف ( نقش و اهمیت تاریخی و فرهنگی، کارکرد ویژه، موقعیت، وسعت و یا سیما و منظر منحصر به فرد و …) برای همه مردم آشنا بوده و تشکیل دهنده بخشی از استخوان بندی شهر نیز هستند وبه عنوان نشانه های شهر بشمار می روند.
از آنجا که زمان عامل مهم در ایجاد این ویژگی برای یک عنصر شهری به حساب می آید این عناصر بیشتر در مرکز و بخش های قدیمی تر شهر مترکزند و به نسبت در نواحی جدید کمترند. این نکته بخصوص در مورد بناها و یا فضاهای شهری که بدلیل موقعیت ، وسعت زیاد و یا سیما و منظر منحصر به فرد شاخص هستند کمتر مصداق دارد ( مثل فرودگاه، کوهسنگی ، باغ ملک آباد، دانشگاه، پارک ملت، نمایشگاه بین المللی، کوهستان پارک و… )
هر چند در همه شهرهای قدیمی ایران مهمترین این عناصر در هسته قدیمی شهر واقع شده اند، اما شهر مشهد از این نقطه نظر، به دلیل وجود مجموعه بناها و فلکه حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) ، که یک عنصر شاخص در سطح ملی و حتی جهانی است از وضعیت منحصر به فردی برخوردار است. عامل زیارت و مراجعه سالانه میلیون ها نفر زائر از سراسر ایران و جهان به شهر مشهد باعث آن است که جز فلکه حضرت عناصری دیگری مثل، کوهسنگی، خواجه ربیع ، موزه نادری، باغ ملک آباد و پارک ملت ، نه تنها برای اهالی شهر مشهد بلکه برای زائرینی که در طول اقامت خود معمولاً ازاین نقاط بازدید می کنند آشنا و شاخص هستند. فرودگاه ، ایستگاه راه آهن، ترمینالو گره های مهم شهری مثل ، میدان شهدا، میدان تقی آباد، چهار راه لشکر، میدان آزادی و … ) نیز از این نظر از اهمیت ویژه ای برخوردارند.
نقاط شاخص نامبرده به عنوان نقاطی مطرحند که عموماً جزء استخوان بندی شهر می باشند و شالوده شهر مشهد با اتکاء بر این عناصر شکل گرفته و به حیات خود ادامه داده است. این نقاط و عناصر هر کدام در مقطعی از زمان باعث رشد و توسعه بافت کالبدی شهر در اطراف خود شده اند و از این جهات دارای اهمیت و نقش فوق العاده ای در شهر هستند.
بدین جهت توجه به نوع عملکرد ، قرار گیری آنها در شهر کنونی و آینده و استقرار آنها نسبت به پروژه و محل مورد مطالعه ما الزامی می باشد.
توسعه شهر مشهد در آینده
پس از بررسی توسعه شهر در جهات مختلف، توسط مشاورین، نهایتاً گزینه نهایی طرح جامع به شرح زیر است:
– پیشنهاد الحاق ۱۷۵۰ هکتار از اراضی شمال به بافت پیوسته کنونی.
– پیشنهاد الحاق ۱۱۲۵ هکتار از اراضی شرق به بافت پیوسته کنونی تراکم ناخالص جمعیت با توجه به مشخصات اجتماعی اقتصادی ساکنین منطقه و ضرورت محوددیت توسعه افقی در حدود ۲۰۰ نفر در هکتار پیشنهاد گردیده است.
– الحاق ۳۰۰۰ هکتار از اراضی غرب و شمال غرب به بافت پیوسته شهر. تراکم ناخالص در این نواحی با توجه به گرایش دستگاههای اجرائی جهت تأمین امکانات اسکان گروههای متوسط شهری در آن حدود ۱۵۰ نفر در هر هکتار پیشنهاد شده است.
– الحاق تا حدود ۲۰۰۰ هکتار از اراضی قابل گسترش در جنوب به بافت پیوسته کنونی، تراکم پیشنهادی در حدود ۸۰ نفر در هکتار پیش بینی شده است.
بررسی اجمالی گسترش غربی شهر
در میان پیشنهادهای مختلف در رابطه با توسعه شهر از طریق مناطق الحاقی جدید به محدوده قانونی شهر، گسترش به سمت غرب را که جهت اصلی رشد شهر در کنار گسترش جهات شمال، جنوب و شرق مشهد می باشد را مورد بررسی قرار می دهیم.
وضع موجود:
طرح جامع
– افزایش اراضی حدفاصل محدوده ۲۵ ساله، جاده قوچان ، تپههای شمال جاده شاندیز به محدوده قانونی.
– حفظ فاصله و حریم کافی یا بخش های ییلاقی وکیل آباد و طرقبه.
مساحت شهر و کاربریهای اراضی طرح جامع ( ۹۵-۷۰)
با توجه به الگوی توسعه پیشنهادی و افزایش سطح محدوده قانونی شهر برای دوره ۲۵ ساله که سطح محدوده در سال طراحی معادل ۲۷۰۱۹ هکتار برآورد شده است با تخصیص کاربری های خدماتی یادشده در قسمت قبل و افزودن فضاهای سبز حفاظتی در داخل و خارج از محدوده بالطبع تناسب میان کاربری های مختلف شهری در سال طراحی برقرار می شود. با استفاده موثرتر از زمین مسکونی موثر مطلوب تراکم ساختمانی سطح سرانه زمین مسکونی از ۳۰ متر مربع، به ۲۲ متر مربع کاهش خواهد یافت و جمعاً مساحتی معادل ۷۷۱۵ هکتار به خود اختصاص خواهد داد.
در مورد فضای سبز همانطور که در بخش خدمات شهری ذکر شد علاوه بر تخصیص فضاهای سبز عمومی نظیر پارک های محله ای ، منطقه ای و شهری، یک پارک جنگلی که بعنوان فضای سبز حفاظتی در شمال شهر و نوارهایی در حاشیه محدوده جنوبی شهر و امتداد محور قوچان پیش بینی شده است. در داخل محدوده شهر مجموعاً ۲۵۹۴ هکتار به پارکهای جنگلی شامل پارکهای جنگلی موجود اختصاص یافته است. فضای سبز حفاظتی خارج از محدوده شهر جمعاً ۶۴۶۰ هکتار را به خود اختصاص داده است. نوع دیگری از فضای سبز شامل باغات خصوصی است که تقریباً کلیه مساحت آن در وضع موجود شامل ۱۸۶۷ هکتار عینا حفظ شده است و در سال طراحی ۷ درصد سطح شهر را اشغال خواهد نمود.
باقیمانده سطح شهر در بر گیرنده خدماتی است که در سطح ناحیه و منطقه و شهر توزیع شده اند. مساحت کل خدمات و تاسیسات و تجهیزات پیش بینی شده معادل ۶۹۸۲ هکتار است. برخی از کاربری های خدماتی پیش بینی شده بر اساس الگوی طراحی و هماهنگی های انجام شده و خارج از محدوده شهر قرار گرفته اند از آن جمله استادیوم ورزشی شهر، زندان، باغ وحش و بخشی از انبارها در خارج از محدوده قرار گرفته اند همچنین علاوه بر توسعه گورستان بهشت رضا در جنوب شهر یک گورستان در شمال غربی پیش بینی شده است.
بررسی شرایط اقلیمی
وزش باد
جهت و سرعت بادهای غالب مشهد در ماههای مختلف سال در دیاگرام مشخص شده است. در این دیاگرامها همچنین جهت و سرعت بادها موجود مشهد ، یعنی کلیه بادهایی که در ماههای مختلف سال وزیده اند نشان داده شده اند. با بررسی این این دیاگرام ها نتیجه می گردد که درصد و سرعت وزش بادهایی که در ماههای ژوئن و اوت یعنی در فصل تابستان وزش دارند بیشتر از سایر بادها است. گرچه بادهای پاییزی و زمستانی به ترتیب درصد و سرعت کمتری دارند، اما بدلیل سردسیر بودن منطقه و با توجه به اهمیت گرم کردن فضاهای خالی نسبت به سرد کردن این فضاها، می بایست جهت وزش این بادها را کاملاً مورد توجه قرار داد. بادهایی که در ماههای سرد می وزند، علاوه بر آنکه اتلاف حرارت ساختمان را بالا برده و مصرف سوخت سیستم های گرم کننده ساختمان را می افزایند، بطور قابل ملاحضه ای ، در کاهش دمای محسوس یعنی در پائین بردن دمای هوا در رابطه با احساس سرما موثرند. بطور مثال حداقل دمای هوا در ماه ژانویه ۷/۴ ت درجه سلسیوس است، سرعت باد غالب در این ماه حدود ۱۱ کیلومتر در ساعت است. این باد با چنین سرعتی برودت هوا را از ۷/۴-به حدود ۱۳- درجه سلسیوس پائین بوده و نفوذ آن به بدن را نیز افزایش می دهد. بنابراین در رابطه با صرفه جویی در مصرف سوخت و بخصوص در رابطه با راحتی افرادیکه در محیط باز فعالیت خواهند داشت، توجه به جهت وزش بادهای سرد زمستانی امری اجتناب ناپذیر است.
تابش آفتاب
به منظور بررسی موقعیت خورشید و زوایای تابش آفتاب در ماههای مختلف سال، با توجه به عرض جغرافیایی مشهد ( ’۱۶-۳۶) از دیاگرام موقعیت خورشید در عرض جرافیایی ۳۷ شمالی که اختلاف کمتر از ۱ درجه با موقعیت مشهد دارد استفاده شده است . با استفاده از این دیاگرام می توان جهت تابش آفتاب و زاویه ای را که اشعه خورشید با سطح افق می سازد، در هر روز از سال و هر ساعت از روز بدست آورد. با در دست داشتم این دو زاویه می توان مقدار سایه ای که دیوارهای مختلف یک ساختمان در مواقع مختلف سال ایجاد می نمایند را بررسی نمود. همچنین با انظباق نقاله محاسبه انرژی خورشیدی تابیده شده بر سطوح عمودی واقع در جهت های مختلف جغرافیایی را محاسبه نمود.
بررسی وضعیت حرارتی هوا در شب و روز
در قسمتهای قبل از رابطه با وضع کلی حرارتی هوا بررسی هائی انجام شد و نتیجه گردید که بطور کلی توجه به سرمای هوا در مشهد اهمیت بیشتری دارد. در این قسمت وضعیت حرارتی هوا در روز وشب هر ماه در رابطه با آسایش انسان مورد بررسی قرار می گیرد. بدین منظور روش پیشنهادی ماهونی مورد بررسی قرار می گیرد.
با توجه به نتایج بدست آمده از این روش، که در جداول بعد خلاصه شده است ملاحظه می شود که وضعیت هوا در روز در ۵ ماه از سال سرد، در ۳ ماه مطلوب و در ۴ ماه گرم است. وضعیت حرارتی هوا در شب در ۹ ماه از سال سرد و در سه ماه مطلوب است، در صورتی که در پنج ماه از سال بطور کلی و در چهار ماه در شبها باید هوا را گرم نمود . نکته قابل توجه اینکه در شبهای فصل تابستان هوا مطلوب است، بعبارت دیگر، فضاهای خارجی ساختمان در شبهای تابستان می توانند کاملاً مفید واقع شوند.
دمای هوا
دی | بهمن | اسفند | فروردین | اردیبهشت | خرداد | تیر | مرداد | شهریور | مهر | آبان | آذر | |
ژانویه | فوریه | مارس | آوریل | می | ژوئن | ژوئیه | اوت | سپتامبر | اکتبر | نوامبر | دسامبر | |
متوسط حداکثر ماهانه | ۹/۶ | ۹/۸ | ۶/۱۳ | ۷/۱۹ | ۴/۲۶ | ۷/۳۱ | ۹/۲۳ | ۶/۲۲ | ۲/۲۸ | ۲۲ | ۹/۱۴ | ۱/۹ |
متوسط حداقل ماهانه | ۷/۴- | ۵/۲- | ۵/۲ | ۶/۷ | ۷/۱۱ | ۲/۱۵ | ۷/۱۷ | ۳/۱۵ | ۶/۱۰ | ۲/۵ | ۶/۰ | ۳- |
تفاوت متوسط ماهانه | ۶/۱۱ | ۴/۱۱ | ۱/۱۱ | ۱/۱۲ | ۷/۱۴ | ۵/۱۶ | ۲/۱۶ | ۳/۱۷ | ۷/۱۷ | ۸/۱۶ | ۳/۱۴ | ۱/۱۲ |
۹/۳۳ حداکثر،۷/۴ حداقل ۶/۱۴ متوسط ماهانه ۶/۳۸ نوسان سالانه
رطوبت نسبی
متوسط حداکثر ماهانه | ۸۶ | ۸۶ | ۸۴ | ۵/۷۸ | ۶۲ | ۵/۴۷ | ۴۳ | ۴۳ | ۵۰ | ۶۶ | ۵/۸۱ | ۸۵ |
متوسط حداقل ماهانه | ۶۴ | ۵/۶۲ | ۵۷ | ۴۹ | ۳۳ | ۲۵ | ۲۳ | ۲۱ | ۲۴ | ۵/۳۷ | ۴۸ | ۵۷ |
متوسط | ۷۶ | ۷۴ | ۷۰ | ۶۳ | ۴۹ | ۳۷ | ۳۵ | ۲۴ | ۳۸ | ۴۹ | ۶۳ | ۷۲ |
گروه رطوبتی | ۴ | ۴ | ۳ | ۳ | ۲ | ۲ | ۲ | ۲ | ۲ | ۲ | ۲ | ۲ |
جهت استقرار ساختمان
جهت استقرار ساختمان در شهر مشهد همواره می بایست با توجه به تابش آفتاب و جهت وزش بادهای سرد زمستانی تعیین شود. در رابطه با تابش آفتاب مناسب ترین جهت ساختمان جهتی است که حداکثر انرژی خورشیدی را در مواقع سرد و حداقل آنرا در مواقع گرم کسب نماید. در رابطه با بادهای سرد زمستانی همانطور که در دیاگرام ها نشان داده شده است، جهت باد نسبت به ساختمان ممکن است در یکی از محدوده های موثر،
نیمه موثر یا بی اثر قرار گیرد. بدیهی است، جهت ساختمان را باید در این رابطه به نحوی پیشنهاد نمود که بادهای زمستانی در محدوده بی اثر قرار گیرند. اصولاً هر چه زاویه بین امتداد جهت باد و نمای مورد نظر کمتر باشد، تاثیر مفروض بر آن نما کمتر خواهد بود.
به منظور تعیین مناسب ترین جهت استقرار ساختمان در رابطه با تابش آفتاب، میزان انرژی خورشیدی تابیده شده بر سطوح عمودی جهات مختلف در مواقع سرد و گرم سال، بصورت دو منحی بر روی یک محور افقی آن نشان دهنده جهت های مختلف جغرافیایی با ۱۵ درجه اختلاف و محور عمودی آن نشان دهنده میزان انرژی خورشیدی است ترسیم شده اند. همانطور که در این دیاگرام مشاهده می شود، در جهت ۳۰ درجه شرقی ( خط عمودی بر نمای اصلی ساختمان از جنوب، ۳۰ درجه به طرف شرق چرخیده است) مقدار انرژی خورشیدی تابیده شده بر سطوح عمودی در مواقع سرد سال به حداکثر خود می رسد. حداکثر این مقدار انرژی در مواقع گرم سال نیز در جهت غرب واقع می شود.
به منظور بررسی و تعیین مناسب ترین جهت در رابطه با وزش بادهای سرد در دیاگرام، جهت این بادها مشخص شده اند، با توجه به اینکه بادهای سرد زمستانی از جنوب شرقی و شمال غربی و بادهای پائیزی از جنوب می وزند، در صورتیکه ساختمان به طرف غرب بچرخد، بادهای زمستانی در محدوده بی اثر و بادهای پائیزی در محدوده بادهای نیمه موثر نمای اصلی آن قرار خواهند گرفت. بنابراین مناسب ترین جهت در رابطه با وزش باد جهت های قابل قبول از جنوب تا ۳۰ درجه غربی خواهد بود.
همانطور که ملاحضه می شود، جهت های مناسب در رابطه با تابش آفتاب و جهت های مناسب در رابطه با وزش باد بر هم منطبق نمی گردند. اما با توجه به اهمیت وزش بادهای سرد و با توجه به اینکه جهت مشرف به غرب( تا ۳۰ درجه غربی) در رابطه با تابش افتاب قابل قبول هستند، می توان بطور کلی جهت های جنوب تا ۳۰ درجه غربی را بعنوان جهت مناسب ساختمان در مشهد بحساب آورد. البته بدلیل متفاوت بودن ارتفاع و خصوصیات طرحهای ساختمانی مورد نظر، می توان برای هر تیپ مناسب ترین جهت را بدست آورد.
بررسی های جمعیتی شهر مشهد
جمعیت شهر مشهد
در سال ۱۳۳۵ از حدود ۲۴۲ هزار نفر به بیش از ۸۸۹/۱ هزار نفر در سال ۱۳۷۵ افزایش یافته است یعنی در چهار دهه با متوسط رشد ۳/۵ درصد در سال بیش از ۷/۷ برابر شده و در نظام شهری ایران از نظر جمعیت دومین شهر ایران محسوب می شود. گفتنی است که جمعیت شهر تهران در سال ۱۳۷۵ از ۵/۳ برابر جمعیت مشهد بیشتر می باشد.
بیشترین میزان رشد جمعیت این شهر طی ده سال ۶۵-۱۳۶۶ اتفاق افتاد و با رشد سالانه حدود ۲/۸ درصد در سال جمعیت آن به حدود ۵/۱ میلیون نفر بالغ شده است در حالی به در طرح جامع اول شهر مشهد پیش بینی شده بود که جمعیت شهر تابستان ۱۳۷۰ به مرز ۵/۱ نفر برسد. سرعت شهر نشینی در فاصله ۱۰ سال ۶۵-۱۳۵۵ به حدی بود که پنج سال زودتر جمعیت شهر به این میزان بالغ شد.
بدیهی است رشد شتابان غیر قابل پیش بینی شهر در این دوره پیامدهای نامطلوبی روی نحوه گسترش و شکل گیری سازمان کالبدی و نظام فعالیتهای شهر بویژه در بخش های در حال توسعه و در مرکز شهر و اطراف حرم داشته است.
تحولات گذشته جمعیت شهر نشان می دهد که رشد شتابان تنها به این دوره اختصاص ندارد و همچنانکه متوسط رشد شهر در طول سه دهه ( ۶۵-۱۳۳۵) هیچگاه از پنج درصد در سال کمتر نبوده و فقط در آخرین دهه ( ۷۵-۶۵) متوسط رشد جمعیت به ۶/۲ در صد در سال کاهش یافته و نشان می دهد که شهر مشهد با وجود موثر بودن سیاستها و برنامه های اجرا شده مربوط به کاهش باروری و کنترل مهاجرتهای روستایی به شهرها در طی برنامه های اول ودوم توسعه اقتصادی، جمعیتی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران هنوز هم از شهرهای مهاجر پذیر است.
براساس آخرین سرشماری سال ۱۳۹۵ جمعیت مشهد ۳٫۰۵۷٫۶۷۹ اعلام شد.
جمعیت شناور شهر مشهد
مراد از جمعیت شناور در این مطالعات ، جمعیت است که در شهر مشهد اقامت لازم را ندارند. جمعیت زوار که برای زیارت مرقد مطهر حضرت امام رضا(ع) به شهر مشهد مراجعه می کنند ، عمده ترین جمعیت شناور را تشکیل می دهند. مراجعه مستمر فصلی و غیر قابل پیش بینی این جمعیت به صورت انواع اقامت ( کوتاه ، متوسط و بلند مدت ) همواره ادامه داشته است که این شهر را به بزرگترین شهر مذهبی توریستی تبدیل کرده است. بررسیها نشان می دهد که تا کنون تحقیق جامع و دقیقی در مورد میزان جمعیت زائر و مسافران سالانه شهر مشهد حدود ۱۰ میلیون نفر بر آورد شده است این برآورد ها در جدیدترین مطالعات مربوط به طرح های در دست مطالعه شهر مشهد حدود ۱۴ میلیون نفر تعیین شده است. بی تردید میزان جمعیت زائر و مسافر بارگاه حضرت امام رضا(ع) با فاکنورهای اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی متعددی ارتباط دارد که نیاز به انجام مطالعات جداگانه دارد. شواهد نشان می دهد که جمعیت شناور مشهد تا کنون در ارتباط مستقیم با میزان افزایش جمعیت کشور که اکثریت قریب به اتفاق آنها را مسلمان تشکیل می دهند قرار دارد. گفتنی است که عامل دیگری از جمله سطح زندگی مردم ایجاد تسهیلات رفت و آمد از همه مهمتر ایجاد شرایط مناسب اقامت در شهر در میزان این جمعیت تاثیر داشته است. برآورد نشان می دهد که تا افق طرح جامع تعداد زائران به حدود ۳۰ میلیون نفر افزایش خواهد یافت بهرحال حتی چنانچه بخشی از این برآوردها تحقق یابد . از هم اکنون باید نیازهای خدماتی و امکانات پذیرائی این شهر با هدف تامین کمبودها و افزایش کیفیت زندگی مردم و ایجاد تسهیلات لازم برای زائران فراهم نمود.